Kiến trúc nhà ở Yurt Mông Cổ (end)

Cách dựng Yurt

1.                  Kiến trúc nhà ở Yurt Mông Cổ   

Người Mông Cổ sống theo lối sống du mục, chăn thả súc vật trên những thảo nguyên rộng lớn. Họ di chuyển theo mùa, để tìm những đồng cỏ tốt cho đàn gia súc của mình. Chính vì vậy, nhu cầu về một kiến trúc nhà ở vững chắc nhưng dọn nhẹ dễ dựng, cũng như có thể sống được nhiểu người là một trong yêu cầu hàng đầu.

Từ bao trăm năm nay, Yurt, một dạng lều dựng bằng khung gỗ bao phủ bằng vải bạt, một phương thức sinh sống truyền thống của người Mông Cổ đã cùng họ xuyên qua dòng lịch sử từ lúc chiến tranh cho đến thời hòa bình.

1.1.                        Lịch sử hình thành và phát triển của Yurt  

Nơi cư ngụ truyền thống ở Mông Cổ được gọi là một Yurt (Tiếng Mông Cổ: ger). Theo nghệ sĩ và nhà phê bình nghệ thuật Mông Cổ N. Chultem, các Yurt và lều trại là thành tố cơ bản của sự phát triển của kiến trúc truyền thống Mông Cổ.

Yurt là tên gọi của dạng nhà ở theo hình thức lều bằng khung và có vải bạt của các tộc người du mục, tên gọi này có nguồn gốc từ phương Tây, được cho là dùng cho người Grypie (tên Việt là Di-gan). Theo Wikimedia, Yurt ban đầu có nguồn gốc từ Thổ Nhĩ Kì qua các dấu ấn khảo cổ, theo đó cho thấy ban đầu Yurt nằm chìm dưới lòng đất. (hình 1) Thuật ngữ này sau được sử dụng rộng rãi trong các tài liệu tham khảo cho dạng nhà lều có hình thức tương tự. Trong tiếng Thổ Nhĩ Kì, Yurt đồng nghĩa với “quê hương”(homeland) hoặc “kí túc xá” (dormitory). Trong tiếng Nga, Yurt được gọi là “Yurta” (юрта), xuất phát từ Anh. Với tinh thần tự hào dân tộc lớn, người Mông Cổ từ chối cách gọi này, mà gọi bằng tiếng địa phương “ger”, mang nghĩa như “nhà”. Trong tiếng Thổ Nhĩ Kì, gọi là ak öý và gara öý, nghĩa là nhà trắng và nhà đen, dựa trên sự trang trọng và lộng lẫy của Yurt.

Theo các nghiên cứu khảo cổ, Yurt phát triển sâu rộng trên toàn vùng Trung Á, đối với mỗi quốc gia, mỗi tộc người, sự phát triển của dạng Yurt biểu thị cho cách suy nghĩ của họ. "Kherga"/" Jirga ", theo tiếng Afghanistan. Theo Kazakhstan, киіз үй (phiên âm: kïiz üy). Pakistan gọi là "Kheymah" (خیمه). Và Ba Tư gọi là Urdu.

Với Yurt, theo ghi chép của Herodotus, Hy Lạp 484-424 TCN, trong cuốn sách hồi bút ghi lại chuyến đi của ông về phương đông, đã miêu tả về dạng lều tương tự như Yurt, rằng đó là nơi cư trú của người Scythia, những người sống du mục trên lung ngựa ở phía Bắc biển Đen. Như vậy, Yurt đã có mặt tại vùng Trung Á gần ba ngàn năm. 

Riêng với Mông Cổ, kiến trúc Mông Cổ từ thời cổ đại không bắt đầu bằng ger (trong đề tài này tôi xin sử dụng từ Yurt để có sự so sánh và dùng cho gần như toàn bộ bài, riêng phần lịch sử, tôi sử dụng ger để làm rõ với Yurt của vùng Trung Á). Ngày này, chúng ta đã tìm thấy những ngôi mộ có rào hình tứ giác có niên đại từ thế kỉ 4, 5 TCN, xuất hiện rãi rác khắp lãnh thổ phần trung tâm Mông Cổ, có đến 200 di tích như vậy đã được tìm thấy. Có thể thấy, các công trình được xây bằng gạch kiên cố và cố định vẫn tồn tại ở Mông Cổ, thậm chí còn phát triển đến một trình độ nhất định. Ví dụ như cung điện của Ogoodei, một thủ lĩnh Mông Cổ cổ đại, cho thấy sự phức tạp của kiến trúc cùng các tầng hệ thống nước, hệ thống phòng thủ, không chỉ vậy, các bức bích họa màu được tìm thấy cũng thể hiện trình độ nhận thức nghệ thuật độc đáo của người Mông Cổ cổ đại. Nhưng do điều kiện về tự nhiên và xã hội, cũng như sự xuất hiện và suy giảm của các thành phố, dần hình thành qui luật chung cho sự phát triển đặc thù của kiến trúc du mục, du canh du cư.

Ger đã được sử dụng liên tục từ thế kỉ 4,5 TCN, như nhà ở cho các dân tộc du mục Mông Cổ. Bằng chứng khảo cổ đã chứng minh rằng các đế chế đầu tiên ở thảo nguyên Trung Á là người Hung (Huns), sống từ thế kỉ 4 – 6, trùng với tài liệu mà Herodotus ghi lại về dân du mục ở phía Bắc biển Đen từ năm 600TCN đến năm 300. Đến thế kỉ 14, một người thương gia Ý Marco Polo khi đến đế quốc Mông Cổ, đã viết: “"... Họ [Mông Cổ] có nhà tròn làm bằng gỗ và được bao phủ với nỉ, trên toa xe bốn bánh họ mang theo lều của họ ở bất cứ nơi nào họ đi. Những thanh xà  gọn gàng và khéo léo được xây dựng sao cho nó là ánh sáng luôn hiệu quả. Và mỗi khi họ đi ra ngôi nhà của họ, cánh cửa luôn luôn hướng về phía nam.”. Mà ngày nay, các ger vẫn hướng cửa ra phía Nam để tránh gió lạnh từ phương Bắc.

Trong tài liệu “Lịch sử bí mật của người Mông Cổ” ( the Secret History of the Mongols) miêu tả về cuộc đời của Chinngis Khan, Thành Cát Tư Hãn, cũng có những miêu tả về ger như sau:

“ Trước đây, tôi có 80 người đàn ông phục vụ như những người bảo vệ ngày. Bây giờ, khi sức mạnh của mặt trời và năng lượng của tôi đã mạnh lên nhờ vào thiên đường và mặt đất. Tôi mang toàn bộ những con người trung thành, khiến họ tuân phục dưới luật lệ của ta, chính vì vật, những người đàn ông được chọn như người cận vệ ngày từ hàng ngàn người khác sẽ tiếp tục con đường đấy, phục vụ ta.

Và khi các cận vệ đêm canh gác quanh lều hoàng gia, sẽ đứng canh cửa, kiểm tra bất kì người nào cho đến khi đầu của họ tách ra làm đôi, vai bị rạn vỡ. Nếu bất kì ai đến với tin cấp báo, họ phải thông báo cho cận vệ của ta và báo cáo với ta khi đang đứng bên ngoài ger cùng những người cận vệ. …”

Mô phỏng Yurt thời Thành Cát Tư Hãn

Theo nhà phê bình nghệ thuật Mông Cổ N. Chultem, ở thế kỷ 16 và 17, các tu viện Phật Giáo Tây Tạng đã được xây dựng trên khắp đất nước. Nhiều công trình trong số đó khởi đầu như những đền có hình dạng Yurt. Khi chúng cần được mở rộng để đủ chỗ cho số lượng tín đồ ngày càng đông đảo thêm, các kiến trúc sư Mông Cổ đã sử dụng các cấu trúc với 6 và 12 góc với các mái kiểu kim tự tháp để thích hợp với hình dáng tròn của Yurt. Việc mở rộng thêm nữa dẫn tới hình dạng bậc hai của các đền. Các mái được làm theo hình dạng những lều lớn. Các bức tường kiểu lưới mắt cáo, các cột chống mái và các lớp nỉ được thay bằng đá, gạch, các dầm và những tấm ván và trở thành cấu trúc cố định như ngày nay. (hình 2)

Chultem phân biệt ba kiểu kiến trúc truyền thống Mông Cổ: Mông Cổ, Tây Tạng và Trung Quốc và kiểu kết hợp. Tuy nhiên, đối với Yurt sự khác biệt này hầu như là rất nhỏ. Nhưng ngày nay, có sự khác biệt lớn đối với Yurt truyền thống Mông Cổ và các Yurt được người phương Tây hiện đại cải tiến và sử dụng.

Ngày nay, các căn hộ bằng gạch đã xuất hiện ngày càng nhiều ở các đô thị lớn ở Mông Cổ, nhưng ger vẫn được sử dụng một cách phổ biến. Không chỉ những người dân giữ lối sống du mục ở sa mạc, mà cả những người ở thành phố cũng dựng những ger nhỏ trong sân nhà.

1.2.                       Đặc điểm kiến trúc Yurt

a.      Kết cấu

Yurt có kết cấu đơn giản, để thuận tiện cho việc đóng gói chúng trên lưng lạc đà hoặc ngựa trên đường di chuyển đến nơi khác. Bao gồm hai phần chính là hệ thống sườn đỡ và vải bạt.

Bộ hệ thống dỡ gồm dàn khung bao xung quanh có dạng lưới gọi là Kahna (hình phụ lục), các cột đỡ mái gọi la uni, và “lỗ” thoát khí là toono (hình phụ lục). Ngoài ra còn có 2 trụ đỡ cho toono và cửa ra vào. Phần vải bạt gồm 3 lớp chính. Lớp thứ nhất là lớp vải lót dùng cho phần mái, mỏng và nhẹ thường bằng cotton. Lớp thứ hai là lớp vài nỉ dày, hoặc bằng da dê, cừu dùng cho phần thân. Lớp cuối cùng là lớp vải bao ngoài cả mái và thân, dày và có khả năng chống nước. Tất cả các lớp đều có màu trắng. Để cố định phần khung thân cũng như cố định phần vải bạt bên ngoài, người dân sử dụng những dây bện bằng long cừu hoặc dây da. Với số lượng từ 5 – 7 người, thời gian dựng Yurt thường từ một tiếng mười lăm phút đến hai tiếng.

Yurt Mông Cổ có nhiều hình dạng và kích thước khác nhau, từ hình tròn cho đến hình vuông, tuy nhiên ngày nay chủ yếu chỉ còn dạng hình tròn. Kích thước của Yurt thông thường có đường kính khoảng 5-6m, một số loại có thể lên đến 8-9m đường kính. Với những loại Yurt đường kính lớn, số cột trụ toono lên đến 4 cây thay cho 2 của loại nhỏ, cũng như số uni cũng tăng lên tùy vào kích thước.

Ở Mông Cổ, tùy theo mùa mà người dân có thể không sử dụng các tấm gỗ làm sàn mà trực tiếp dựng Yurt trên nền đất hoặc nền cỏ rồi phủ những tấm da lớn làm thảm trong nhà. Vào mùa lạnh, phần nền được lắp đầu tiên sau đó mới dựng Yurt trên nền gỗ đã chuẩn bị. Sau khi hoàn thành, thì công việc của những người phụ nữ là trải các tấm da lót sàn, và lót bên trong Yurt để giữ ấm.

Toono phong cách cổ truyền

Các bước dựng Yurt (hình phụ lục)

Công việc dựng Yurt hầu hết là công việc của đàn ông và công việc của những người phụ nữ là trang trí và sắp xếp bên trong Yurt. Những công việc này hầu như đã được qui định ngầm như vậy hàng trăm năm nay.

Đầu tiên những người đàn ông sẽ tìm những nơi có độ bằng phẳng và thoáng đãng, thường là những nơi có chất đất tốt, giữa thảo nguyên, dưới chân núi; họ tránh những nơi có tầm nhìn bị hạn chế, cũng như không dựng Yurt ở nơi có cây cối rậm. Sau đó, tùy vào điều kiện tự nhiên như khí hậu hoặc địa hình mà quyết định có lắp sàn hay không. 

Thứ hai, họ dựng các tấm kahna, kéo dãn chúng và kết thành một vòng tròn, tùy vào độ lớn của Yurt mà họ sử dụng nhiều hay ít kahna, tất cả kahna đều phải được kéo giãn hết mức để có thể chịu lực tốt nhất. Các tấm kahna được buộc với nhau bằng dây bện theo cách luồn sợi dây từ trên xuống dưới rồi tiếp tục kéo ngược lên như khâu áo. Sau đó, cửa chính được thêm vào và cố định vào khung kahna. Hoàn tất bước đầu tiên, ta có một lớp bao xung quanh bằng gỗ dạng lưới và cửa ra vào đã tự đứng vững được.

Tiếp theo dùng hai cây cột  dựng toono, đã được nối với bốn cây uni theo bốn hướng, ở trung tâm lều. Bốn cây uni được cột vào các điểm bắt chéo trên kahna, rồi dùng dây bện buộc chặt. Tiếp theo tuần tự với các cây uni khác, được chống vào sau đó, cho đến khi tất cả điểm bắt chéo của kahna đều có một cây uni. Lúc này, trông Yurt như xương của cây dù chưa được bọc, với 2 cây cột chống ở giữa, đỉnh là toono, thanh xà là các cây chống uni và thêm vào tiếp đó là kahna che xung quanh. Sauk hi hoàn thành bộ khung, ngày nay người dân còn thêm vào một ống khói nhỏ, tùy vào địa phương, thường là hướng ra lỗ thoát khí, ống này nối trực tiếp với bếp lửa bên trong.

Kế đến, các lớp vải bọc lần lượt bao lấy bộ khung theo thứ tự lớp lót mái, đến lớp thân cuối cùng là lớp phủ từ mái xuống thân. Do các lớp vải bao này được may lại với kích thước lớn, nên hầu như không cần buộc hoặc nối thêm. Lớp phủ ngoài cùng được giữ cố định với khung sườn bằng ba sợi dây da bên ngoài, kéo vòng quanh Yurt và buộc chặt vào hai bên cửa ra vào.

Cuối cùng, những người phụ nữ chuyển các vật dụng vào bên trong và trang trí.

Bố cục bên trong của Yurt (hình phụ lục)

Đối với người Mông Cổ, hướng Nam là hướng tốt, nên cửa ra vào luôn hướng về phía Nam.

Bên trong Yurt thường được phân thành bốn khu vực khác nhau, gồm bàn thờ, khu vực dành cho đàn ông, khu vực dành cho phụ nữ và người “nghèo”. Bàn thờ luôn được đặt đối diện với cửa ra vào còn gọi là khoimer, tức là hướng Bắc. Khu vực này không chỉ để thờ cúng mà còn để những vật có giá trị, từ tín ngưỡng cho đến hình ảnh người thân bạn bè. Những vị khách tôn quý sẽ được mời để ngồi trong khu khoimer. Trung tâm của Yurt là lò sưởi, bếp hoặc một bàn thấp để tiếp khách. Phía Tây là khu vực dành cho đàn ông, du khách nam và những người khách danh dự, đồng thời là nơi để những vật dụng của đàn ông như yên ngựa, các công cụ săn bắt… Phụ nữ và trẻ em sử dụng khu vực phía Đông, đồng thời là nơi giữ thảm, thực phẩm, đồ sành sứ, nước và các vật cần được lưu giữ. Khu vực đối diện cửa ra vào dành cho công chức, du khách nghèo hay các loài động vật bị bệnh hoặc các con non.  

Bên trong Yurt có thể thấy rõ bộ sườn bằng gỗ, tuy nhiên chúng thường được che lại bởi các vật dụng trong Yurt và các tấm thẩm sặc sỡ lớn được treo lên để giữ ấm.

Hệ thống thoát khí và bộ tải trọng của Yurt

Tuy với khung sườn và lều bạt không vững chắc như nhà gạch, nhưng Yurt vẫn đảm bảo được tính kiên cố của mình. Hệ thống khung sườn của Yurt làm cho toàn bộ trọng lượng được dàn trải trên toàn bộ khung, cùng với hình dáng thấp rộng hướng về trong theo hình nón khiến lực được đưa xuống thấp đè lên mặt đất. Bộ khung kahna được gắn chặt với cửa ra vào tạo thành một vòng tròn hoàn chỉnh, không thể bẻ vỡ từ đó gánh lấy sức nặng từ mái, chia đều trọng lực. Lớp vải bạt bên ngoài cũng được cột chặt khiến gió không thể len vào bên trong theo trực diện. Toàn bộ kết cấu đã giúp Yurt đứng vững giữa thảo nguyên, với những cơn gió mạnh bạo. (hình phụ lục)

Ngoài ra do hình dáng tròn, úp ngược khiến cho gió khi thổi qua Yurt đều chạy vòng quanh do không có chỗ lõm và bề mặt trơn láng không thể đón gió. Hầu hết gió lớn không thể thổi bật Yurt được, dù cho Yurt không có phần nền móng vững chắc, điều này là do lỗ thoát khí phía trên cùng với dáng thấp làm cho Yurt có xu hướng bị ghì chặt xuống đất khi gió thổi hơn là bị bật ngược lên. (hình phụ lục)

Đối với nhiệt độ thấp ở Mông Cổ việc giữ ấm là vô cùng quan trọng. Hệ thống thông khí của Yurt đã hoàn thành tốt yêu cầu trên mà không bị bí khí bên trong Yurt. Không khí sẽ tràn vào Yurt ngoài cửa ra vào thì qua các khe hở nhỏ ở phần chân bạt. Bên trong Yurt là lò sưởi giữ cho không khi bên trong luôn ở nhiệt độ thích hợp. Khí lạng luồn vào ở chân bạt hòa và khí nóng trong phòng sẽ thoát ra qua toono, lỗ thoát khí sau đó cùng với khí lạnh phương Bắc thổi về phương Nam.Chu kì đó được lặp đi lặp lại, giúp không khí bên trong Yurt luôn điều hòa, không bí khí mà vẫn giữ được độ ấm phù hợp. (hình phụ lục)

Ngoài ra, để tránh tự tấn công từ các thú hoang hoặc từ đàn gia súc, có thể dựng những hàng rào gỗ quanh Yurt.

b.      Màu sắc – Vật liệu – Hệ thống ánh sáng

Bên ngoài của Yurt chỉ duy nhất một màu trắng, điều này là do ảnh hưởng từ môi trường tự nhiên. Bên trong Yurt, ngoài việc phủ những tấm thảm lớn, lông lạc đà được bện lại, nhét vào các tấm nỉ để tạo thành các mái vòm hay những vách xung quanh của Yurt.

Bộ khung được làm hoàn toàn bằng gỗ. Khung kahna có thể sử dụng lâu dài lên đến trên 50 năm. Nhưng các thanh chống uni thì chỉ có thể sử dụng tử 3 – 5 năm, sau đó cần được thay mới. Giá thành để dựng nên Yurt tương đối thấp, do việc ngay từ đầu người dân đã sử dụng những loại gỗ tốt để làm bộ khung Yurt để có thể sử dụng lâu dài, đồng thời do phong tục cha truyền con nối nên hầu như rất ít khi Yurt được lại mới trong cuộc đời của một người.

Yurt là dạng lều kín, chỉ có một cửa ra vào và một lỗ thoát khí, tuy vậy ánh sáng vẫn được cung cấp đẩy đủ, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt. Vì tại thảo nguyên Mông Cổ, lượng nắng hàng năm tương đối lớn. Hơn nữa, theo một số tài liệu cho rằng, kiến trúc Yurt được xây dựng kín đáo nhưng vẫn có thể nhận biết được thời gian trong ngày nhờ vào sự di chuyển ánh sáng lên không gian bên trong Yurt. Ví dụ như vào thời gian giữa ngày, ánh sáng sẽ tập trung vào khu vực bàn thờ phía Bắc. Vào ban đêm, nguồn ánh sáng được cung cấp thông qua lò sưởi, hoặc bếp. Ngày nay, người dân Mông Cổ dựa vào lượng ánh sáng hàng năm cao để sử dụng pin mặt trời, cung cấp điện năng cho gia đình. Hầu hết mỗi gia đình đều sử dụng pin mặt trời.

Trong Yurt không có hệ thống nước sinh hoạt, vì thế họ sử dụng nguồn nước mang từ bên ngoài về và dự trữ trong Yurt. Về nước uống, họ chủ yếu uống sữa dê nấu theo phương pháp truyền thống và rượu. Còn nhu cầu vệ sinh thường được xử lý bên ngoài Yurt, theo dạng đào hố trên đất.  

c.      Trang trí

Bên trong Yurt thường được trang trí rất sắc sỡ, bù cho sự đơn giản bên ngoài Yurt. Tùy vào điều kiện của mỗi gia đìnhcũng như sở thích riêng của vị nữ chủ nhân mà cách trang trí nội thất có thể thay đổi, nhưng đa phần các đồ vật đều bắt nguồn từ những biểu tượng thiêng ở Mông Cổ. Thông dụng nhất là những biểu tượng đại diện cho sức mạnh như Khas (swastika) hay tứ linh Mông Cổ gồm sư tử. hổ, chim thần graduga và rồng. Ngoài ra, phong cách trang trí Mông Cổ còn tuân theo ngũ hành, theo cách gọi của họ là năm yếu tố cơ bản của vũ trụ, thể hiện sự tôn kính của họ với đất trời, mang cho họ sức mạnh và bảo bệ gia đình họ.

Những mẫu trang trí thường là những hình có tính qui luật, đơn giản gọi là alkhan khee. Dễ dàng nhận thấy những mẫu trang trí này có mối liên hệ với văn hóa Trung Quốc. Không chỉ từ hình dáng, kiểu dáng mà cả màu sắc trang trí cũng tương tự như các loại trang trí diềm mái, cột ở kiến trúc Trung Quốc cổ đại. Các hình mẫu trang trí xuát hiện ở hầu hết mọi nơi, ở bàn thờ, giường ngủ, tủ đựng đồ và quan trọng hơn cả là toono và hai thanh cột dựng toono cũng được trang trí có phần tương tự như cột chống ở kiến truc Trung Quốc. Alkhan khee ở Mông Cổ tuy có hình thức giống với Trung Quốc, nhưng các sắp xếp hình tượng lại giống với khu vực Trung Á và Tây Á, tức là theo hình vòng tròn đồng tâm, hoặc hình mandala, hình vuông. Điều này được giải thích rằng trang trí theo khung viền đại diện cho sức mjanh vô tân và sự chuyển động không ngừng của tự nhiên và vũ trụ. (hình phụ lục)

Một trong những biểu tượng khác có ý nghĩa quan trọng là ulzii, một dạng mô hình giống như mối dây đồng tâm có dạng hình thoi, biểu trưng cho cuộc sống lâu dài và hạnh phúc. (hình phụ lục) Bên cạnh đó, các dạng hình mô tả thú vật cũng được sử dụng như những biểu tượng truyền thống. Những biểu tượng này không chỉ trang trí trong Yurt, từ đồ dùng cho đến thanh chống, cửa ra vào, mà còn trên quần áo và các vật dụng khác.

Ngoài những hình tượng gắn với tự nhiên, các hình thức trang trí tôn giáo cũng rất phổ biến trong việc trang trí Yurt.  Từ thế kỉ 16,17 Phật giáo đã trờ thành một trong những tôn giáo chính ở Mông Cổ. Theo Wikimedia, toono được cho là hình dạng của bánh xe luân hồi ( dharmachakra), bởi hình dáng hai vòng tròn đồng tâm và tám trục ở giữa. Hơn nữa, phong cách trang trí của toono có nhiều nét tương đồng với phong cách nghệ thuật ở các tu viện Phật Giáo Mông Cổ. (hình phụ lục)

Về màu sắc, những vật dụng được trang trí bằng những màu bắt mắt và nổi bật như đỏ, cam, vàng, xanh dương, xanh lá. Trong đó màu được sử dụng nhiều nhất là đỏ. Điều này có thể được giải thích dựa trên quan điểm trọng sức mạnh ở Mông Cổ, và biểu tượng cho sức mạnh to lớn chính là mặt trời với sắc đỏ rực rỡ. Những màu khác được sử dụng trong các hoạt tiết trang trí, trong đó chủ yếu là màu vàng và màu xanh lá, xanh dương. Nguyên nhân có thể do lượng nắng lớn (màu vàng), dòng sông lớn (xanh dương) và thảo nguyên rộng lớn (màu xanh). Ở Mông Cổ, thường là dạng ngày dài đêm ngắn, thậm chí vào giữa hè, khoảng 7,8h tối trời vẫn còn nắng như chiều tà. Bên cạnh màu đỏ, màu cam và màu xanh dương cũng thường được sử dụng làm màu nền. (hình phụ lục)

2.                  Phong tục tập quán quanh Yurt

Yurt đối với người Mông Cổ không chỉ là nơi để ở, mà còn là nơi thể hiện ý thức tâm linh, nhận thức về vũ trụ của họ. Phần mái tượng trưng cho bầu trời, qui tụ thành một mối ở toono, tượng trưng cho mặt trời. Lò sưởi ở trung tâm biểu trưng cho năm yếu tố tạo nên trời đất, gồm đất, gỗ, lửa, kim loại và nước, trong đó, kim loại trong lò sưởi và nước trong ấm đun.

Nội thất Yurt hiện đại

Chính vì vậy, đối với người Mông Cổ, trong lửa có vị thần của họ, từ đó hình thành nên phong tục không đốt rác trên ngọn lửa này, đồng thời khách lạ không được lấy lửa trực tiếp từ lò sưởi.

Dù cho mỗi Yurt có thể chứa được một đại gia đình ba thế hệ, đồng thời biểu trưng cho tính cộng đồng và ý thức đoàn kết của người Mông Cổ, nhưng mỗi cặp vợ chồng mới cưới sẽ được cha mẹ cô dâu tặng cho một Yurt riêng, thường là đặt gần Yurt lớn của gia đình. Khi mùa đông đến, các gia đình họ hàng thường tụ lại tạo thành một nhóm Yurt, được liên kết với nhau, và cửa vẫn hướng về phía Nam. (hình phụ lục)

Cuộc sống tiết kiệm năng lượng, đặc biệt là nước và điện. Sống trong Yurt hình nên thói quen ngăn nắp và sắp xếp trong cuộc sống của người Mông Cổ. (hình phụ lục)

Sống trong Yurt không chỉ bó buộc về không gian cá nhân, mà còn bị hạn chế về nhu cầu sinh hoạt hàng ngày, đặc biệt là liên quan đến nước. Người Mông Cổ là dạng dân tộc bán du mục, tức là khi tìm được nguồn nước cố định họ sẽ định cư lâu dài ở đó. Nguồn nước sinh hoạt ở thảo nguyên Mông Cổ thường được vận chuyển bằng ngựa hoặc lạc đà, mang đến Yurt dự trữ, do vậy sử dụng nước hiệu quả là một trong những nhu cầu cấp bách khi sống trong Yurt. Trên cơ bản, nước sẽ được trữ ở ngoài một phần và một phần bên trong Yurt dành cho việc nấu nướng. Và hầu như, người Mông Cổ ít khi uống nước lọc, mà họ uống một loại sữa dê nấu truyền thống và rượu thay cho nước.

Khi ngủ, mọi người trong gia đình sẽ hướng đầu về phía Bắc, tức bàn thờ để tỏ lòng tôn kính. Trong khi các tộc người theo Islam,sẽ hướng  đầu ra cửa tức hướng Nam, được cho là hướng của thánh địa Mecca.

Một số qui tắc dành cho khách trước khi bước vào một ger. Tất cả vũ khí phải được để bên ngoài. Không bước lên bục cửa hoặc bám vào sợi dây ở cửa. Hướng đôi chân (ngón chân) vào lò sưởi (lửa). Không đốt phế vật trên ngọn lửa trung tâm. Không ngồi quay lưng về bàn thời. Không thổi sao, huýt còi trong ger. Không được sử dụng viết đỏ. Không được bước trước mặt người lớn tuổi. Không hướng dao về bất kì ai. Nhất định phải ăn hết những thức ăn được cung cấp. Trước khi uống arak hoặc vodka thì phẩy một ít lên trời, gió và đất.  

Sinh hoạt bên trong Yurt

Đến thế kỉ 21, người dân sống ở các thảo nguyên Mông Cổ cũng dần tiếp nhận những giá trị vật chất của cuộc sống hiện đại, và tiếp thu chúng vào cuộc sống hằng ngày của mình. Do tính chất di chuyển nhiều trong đời sống, nguồn điện chủ yếu người Mông Cổ tiếp nhận là từ pin mặt trời. Dùng cho việc thắp sáng, chạy các thiết bị gia dụng như máy giặt, ti vi,… Ngoài ra, họ bắt đầu sử dụng phương tiện si chuyển khác ngoài ngựa và lạc đà như như xe máy, xe hơi, không chỉ để di chuyển mà còn để chăn dắt đàn gia súc.

Trong các thành phố lớn, đặc biệt là ở UB (thủ đô Mông Cổ) bên cạnh những ngôi nhà xây, vẫn tồn tại khu Yurt của những người nghèo. Họ làm việc trong thành phố và người già ở nhà với những công việc vặt.

3. Kết luận

Mông Cổ là một trong số rất ít các dân tộc du mục còn tồn lại trên thế giới hiện nay. Trong quá trình lịch sử của mình, người Mông Cổ đã dần hoàn thiện cấu trúc nhà ở để phù hợp với yêu cầu sống khắc nghiệt ở thảo nguyên Mông Cổ. Những đặc tính đặc trưng dần được hình thành và hoàn thiện trở thành kiểu kiến trúc Yurt ngày nay mà chúng ta biết đến. Dạng lều Yurt hiện nay không chỉ người Mông Cổ hay người Trung Á sử dụng, mà đã trở thành một dạng kiến trúc được sử dụng rộng rãi, đặc biệt ở phương Tây, như Hoa Kì.

Đặc tính tối ưu nhất của Yurt là gọn nhẹ, thời gian xây dựng nhanh chóng nhưng vẫn đảm bảo được kết cấu bền vững, tránh được những tác động của môi trường tự nhiên. Tuy rằng, cả hệ thống khung xương cho Yurt đơn giản và làm bằng vật liệu gỗ, nhưng ẩn sâu trong đó là tinh hoa sáng tạo của người Mông Cổ nói riêng. Từ cách phân bố ánh sáng, thông khí cho đến cách xây dựng, đều đã được tối ưu hóa.

Hơn thế nữa, Yurt không chỉ là nơi ở mà còn là nơi chứa đựng linh hồn du mục của người Mông Cổ. Dù đã trải qua nhiều năm, đến nay, người dân Mông Cổ vẫn tiếp tục sử dụng Yurt trong đời sống sinh hoạt, bất kể những ngôi nhà gạch đã và đang được xây dựng. Thông qua cách bày trí, sắp đặt vật dụng, không gian cho đến phong cách trang trí, đều ngụ ý về cuộc sống phóng khoáng, tự do và mạnh mẽ của người Mông Cổ.

Truyền thống nhưng không lạc hậu, người dân Mông Cổ cũng đang từng ngày tiếp cận những phương thức sống của cuộc sống hiện đại để làm phong phú và tiện lợi cho cuộc sống thường ngày của mình. Tuy vậy, nhưng toàn cầu hóa và hiệu ứng khí hậu toàn cầu cũng đang là những mối đe dọa đến đời sống của người Mông Cổ hiện tại.

Văn hóa du mục đã một thời hoàng kim, vẫn còn đang tiếp tục dòng máu anh hùng của Thành Cát Tư Hãn, chảy trong văn hóa của người Mông Cổ, tiếp tục mang đến những điều mới mẻ và hấp dẫn đối với thế giới hôm nay. 

TÀI LIỆU THAM KHẢO 

1.      Trần Ngọc Thêm – Cơ sở văn hóa Việt Nam

2.      Thư viện mở Wikimedia : Mông Cổ, người Mông Cổ, Yurt, Yurt quarter, kiến trúc Mông Cổ, …

3.      Trong lòng sa mạc Mông Cổ - http://tttd.vn/Du-lich-quoc-te-tour-du-lich-thai-lan-du-lich-han-quoc/Trong-long-sa-mac-Mong-Co-1000028678.htm

4.      Nhật kí WB Việt Nam – Mông Cổ hồi kí II - http://wbvietnam.wordpress.com

5.      Doanh nhân Saigon online – Ulaanbaatar mùa lạ lung - http://www.doanhnhansaigon.vn

6.      Wild nature travel - Mongolia Architecture - www.wildnaturetravel.com

7.      Discover Mongolia – National dwelling Ger - www.discovermongolia.mn

8.      Woodland Yurt – Traditional and etiquette - www.woodlandYurts.co.uk

9.      Mongolian Yurt – Yurt history – www.mongolian-Yurt.com

10. Hotglue – Yurt a concise history - http://numod.hotglue.me

GHI CHÚ : Hình phụ lục do nặng nên không thể upload hết. Mong các bạn search thêm để rõ.